فصل دوم : فضیلت آموختن
2 / 1 تأکید بر جستجوی دانش
فصل دوم : فضیلت آموختن2 / 1تأکید بر جستجوی دانشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را فراگیرید که فرا گرفتنش ، حَسَنه (پاداش دار) است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را بجویید که آن ، رشته میان شما و خداوند عز و جل است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را فرا گیرید و به مردم بیاموزید . فریضه ها را فراگیرید و به مردم بیاموزید . قرآن را فراگیرید و به مردم بیاموزید که من از دنیا خواهم رفت و دانش نیز به زودی گرفته می شود و فتنه ها آشکار می گردد؛ تا آن جا که دو نفر در فریضه ای اختلاف کنند و کسی را برای فیصله دادن نیابند .
.
ص: 28
عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الأَعمالِ عَلی ظَهرِ الأَرضِ ثَلاثَهٌ : طَلَبُ العِلمِ ، وَالجِهادُ ، وَالکَسبُ ؛ لِأَنَّ طالِبَ العِلمِ حَبیبُ اللّهِ ، وَالغازی وَلِیُّ اللّهِ ، وَالکاسِبُ صَدیقُ اللّهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَجالِسُ العِلمِ عِبادَهٌ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :العالِمُ وَالمُتَعَلِّمُ شَریکانِ فِی الأَجرِ ولا خَیرَ فی سائِرِ النّاسِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العالِمَ وَالمُتَعَلِّمَ فی الأَجرِ سَواءٌ ، یَأتِیانِ یَومَ القِیامَهِ کَفَرَسَی رِهانٍ یَزدَحِمانِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :العالِمُ وَالمُتَعَلِّمُ شَریکانِ فِی الخَیرِ. (5)
الإمام علیّ علیه السلام :الشّاخِصُ فی طَلَبِ العِلمِ کَالمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ. (6)
عنه علیه السلام :ضادُّوا الجَهلَ بِالعِلمِ. (7)
عنه علیه السلام :رُدُّوا الجَهلَ بِالعِلمِ. (8)
.
1- .تنبیه الغافلین : ص 428 ح 669 عن أبی سعید الخدری .
2- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 116 عن موسی بن إبراهیم عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، غرر الحکم : ح 9765 وفیه «غنیمه» بدل «عباده» .
3- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 83 ح 228 ، المعجم الکبیر : ج 8 ص 220 ح 7875 ، تاریخ بغداد : ج 2 ص 212 کلّها عن أبی اُمامه ، سنن الدارمی : ج 1 ص 84 ح 251 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 27 وکلاهما عن أبی الدرداء نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 154 ح 28791 ؛ بصائر الدرجات : ص 4 ح 8 عن جابربن یزید الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ولیس فیه ذیله ، منیه المرید : ص 105 ، غرر الحکم : ح 1912 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 133 وفی کلاهما «فی ما بین ذلک» بدل «فی سائر الناس» ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 81 ح 2 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 176 ح 46 .
4- .بصائر الدرجات : ص 3 ح 1 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 58 ولیس فیه «یزدحمان» ، بحارالأنوار : ج 2 ص 17 ح 40 .
5- .مسند الشهاب : ج 1 ص 188 ح 279 عن أبی الدرداء ، کنزالعمّال : ج 10 ص 134 ح 28672 .
6- .روضه الواعظین : ص 15 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 179 ح 62 .
7- .غرر الحکم : ح 5912 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 310 ح 5448 .
8- .غرر الحکم : ح 5405 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 270 ح 4964 .
ص: 29
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین کارها بر روی زمین ، سه چیزند : جستجوی دانش ، جهاد و کسب؛ زیرا دانشجو ، حبیب خدا ، و مجاهد ، ولیّ خدا و کاسب ، صَدیق خداست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مجلس های دانش ، عبادت است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمند و دانشجو در اجر شریک اند و در بقیه مردم ، خیری نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمند و دانشجو ، در اجر مساوی اند و روز رستاخیز ، مانند دو سوار در حال مسابقه ، همدوش هم در می رسند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمند و دانشجو ، در خیر شریک اند .
امام علی علیه السلام :ره سپار در جستجوی دانش ، مانند مجاهد در راه خداست .
امام علی علیه السلام :به وسیله دانش با نادانی بستیزید .
امام علی علیه السلام :نادانی را با دانایی پاسخ دهید .
.
ص: 30
عنه علیه السلام :اُطلُبُوا العِلمَ تَرشُدوا. (1)
عنه علیه السلام :اُطلُبِ العِلمَ تَزدَد عِلماً. (2)
عنه علیه السلام :اِقتَنِ العِلمَ ، فَإِنَّکَ إن کُنتَ غَنِیًّا زانَکَ ، وإن کُنتَ فَقیراً مانَکَ (3) . (4)
عنه علیه السلام :مُدارَسَهُ العِلمِ لَذَّهُ العُلَماءِ. (5)
عنه علیه السلام فی صِفَهِ المُتَّقینَ : مِن عَلامَهِ أحَدِهِم أنَّکَ تَری لَهُ قُوَّهً فی دینٍ، وحَزماً فی لینٍ ، وإیماناً فی یَقینٍ ، وحِرصاً فی عِلمٍ ، وعِلماً فی حِلمٍ. (6)
عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ، اِعلَموا أنَّ کَمالَ الدّینِ طَلَبُ العِلمِ وَالعَمَلُ بِهِ. (7)
عنه علیه السلام :تَعَلَّمِ العِلمَ وَاعمَل بِهِ وَانشُرهُ فی أهلِهِ ، یُکتَب لَکَ أجرُ تَعَلُّمِهِ وعَمَلِهِ إن شاءَ اللّهُ تَعالی. (8)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : تَعَلَّمُوا العِلمَ وإن لَم تَنالوا بِهِ حَظًّا ، فَلَأَن یُذَمَّ الزَّمانُ لَکُم أحسَنُ مِن أن یُذَمَّ بِکُم. (9)
.
1- .غرر الحکم : ح 2478 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 89 ح 2109 .
2- .غرر الحکم : ح 2276 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 83 ح 1993 .
3- .مانَ الرجلُ أهلَه : کفاهم وأنفقَ علیهم وعالَهم (لسان العرب : ج 13 ص 425) .
4- .غرر الحکم : ح 2331 و ح 4547 وفیه «تعلّم» بدل «اقتن» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 78 ح 1874 وفیه «صانک» بدل «مانک» وراجع: شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 310 ح 553 .
5- .غرر الحکم : ح 9755 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 485 ح 8940 وفیه «الأولیاء» بدل «العلماء» .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 193 ، الکافی : ج 2 ص 231 ح 4 ، الخصال : ص 571 ح 2 عن أبی سلیمان الحلوانی وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، تحف العقول : ص 160 وفیه «خوفا فی لین» ، بحارالأنوار : ج 67 ص 316 ح 50 .
7- .الکافی : ج 1 ص 30 ح 4 ، تحف العقول : ص 199 ، منیه المرید : ص 109 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 175 ح 41 .
8- .أعلام الدین : ص 95 عن کمیل بن زیاد .
9- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 310 ح 555 .
ص: 31
امام علی علیه السلام :دانش را بجویید تا راه یابید .
امام علی علیه السلام :دانش را بجوی تا بر دانشت افزوده شود .
امام علی علیه السلام :از دانش خوشه برچین که اگر توانگر باشی ، زیورت خواهد شد و اگر فقیر باشی ، اندوخته ات خواهد بود .
امام علی علیه السلام :گفتگوی علمی ، مایه لذّت دانشمندان است .
امام علی علیه السلام در توصیف پرهیزگاران : از نشانه های هریک ، این است که او را دارای قوّت در دین و دوراندیشی آمیخته با نرمی و ایمانی بی تردید و حرص در دانش و دانشی همراه بردباری می بینی .
امام علی علیه السلام :ای مردم! بدانید که کمال دین ، جستجوی دانش و عمل به آن است .
امام علی علیه السلام :دانش را فراگیر و آن را به کار بند و در میان اهلش منتشر کن ، تا پاداش فراگیری و عمل بدان برای تو نوشته گردد؛ إن شاء اللّه تعالی !
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : دانش بیاموزید ، حتّی اگر با آن بهره ای نبرید؛ زیرا اگر زمان را به جهت بی توجّهی به شما نکوهش کنند ، بهتر از آن است که به دلیل بودنتان در آن ، نکوهش شود .
.
ص: 32
عنه علیه السلام :مَن تَرَکَ الاِستِماعَ مِن ذَوِی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ. (1)
عنه علیه السلام لِحَمّادِ بنِ عیسی بَعدَ ذِکرِ عَلاماتِ الدّینِ : ولِکُلِّ واحِدَهٍ مِن هذِهِ العَلاماتِ شُعَبٌ یَبلُغُ العِلمُ بِها أکثَرَ مِن ألفِ بابٍ وألفِ بابٍ وألفِ بابٍ ، فَکُن یا حَمّادُ طالِباً لِلعِلمِ فی آناءِ اللَّیلِ وأطرافِ النَّهارِ. (2)
لقمان علیه السلام لاِبنِهِ یَعِظُهُ : یا بُنَیَّ ، اِجعَل فی أیّامِکَ ولَیالیکَ وساعاتِکَ نَصیباً لَکَ فی طَلَبِ العِلمِ ، فَإِنَّکَ لَن تَجِدَ لَهُ تَضییعاً مِثلَ تَرکِهِ. (3)
عنه علیه السلام أیضا : لا تَترُکِ العِلمَ زَهادَهً فیهِ ورَغبَهً فِی الجَهالَهِ ، یا بُنَیَّ اختَرِ المَجالِسَ عَلی عَینِکَ ، فَإِن رَأَیتَ قَوماً یَذکُرونَ اللّهَ فَاجلِس إلَیهِم ، فَإِنَّکَ إن تَکُن عالِماً یَنفَعکَ عِلمُکَ ویَزیدوکَ عِلماً ، وإن تَکُن جاهِلاً یُعَلِّموکَ ، ولَعَلَّ اللّهَ تَعالی أن یُظِلَّهُم بِرَحمَهٍ فَتَعُمَّکَ مَعَهُم. (4)
الإمام الهادی علیه السلام :إنَّ العالِمَ وَالمُتَعَلِّمَ شَریکانِ فِی الرُّشدِ. (5)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ : وثِق بِاللّهِ رَبِّکَ ذِی المَعالی وذِی الآلاءِ وَالنِّعَمِ الجِسامِ وکُن لِلعِلمِ ذا طَلَبٍ وبَحثٍ وناقِش فِی الحَلالِ وفِی الحَرامِ وبِالعَوراءِ لا تَنطِق ولکِن بِما یُرضِی الإِلهَ مِنَ الکَلامِ (6)
.
1- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 160 ح 48 .
2- .الخصال : ص 122 ح 113 ، بحارالأنوار : ج 13 ص 416 ح 8 .
3- .الأمالی ، المفید: ص 292 ح 2 ، الأمالی ، الطوسی : ص 68 ح 99 کلاهما عن حمّاد بن عیسی ، بحارالأنوار : ج 1 ص 169 ح 19 .
4- .قصص الأنبیاء : ص 190 ح 238 عن إبراهیم بن عبدالحمید عن الإمام الکاظم علیه السلام ، الکافی : ج 1 ص 39 ح 1 ولیس فیه صدره إلی «الجهاله» ، بحارالأنوار : ج 13 ص 417 ح 10 .
5- .کشف الغُمّه : ج 3 ص 177 ، بحارالأنوار : ج 50 ص 179 ح 56 .
6- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 526 الرقم 398 .
ص: 33
امام علی علیه السلام :آن که گوش کردن از خردمندان را رها کند ، خردش بمیرد .
امام علی علیه السلام خطاب به حمّاد بن عیسی ، پس از ذکر نشانه های دین : برای هریک از این نشانه ها ، شاخه هایی است که دانستن آن ، سر از هزار باب و هزار باب و هزار باب در می آورد . پس ای حمّاد ! در دل شب و کرانه های روز ، جویای دانش باش .
لقمان علیه السلام :از جمله آنچه به پسرش پند می داد ، این بود : ای پسرکم! در خلال روزها و شب ها و ساعات خود ، سهمی هم برای دانش اندوزی ات قرار ده که هرگز تباه کردنی را چون ترک آن نیابی .
لقمان علیه السلام خطاب به پسرش : دانش را بر اثر بی رغبتی به آن و رغبت به نادانی ، رها مکن . ای پسرکم! مجلس ها را به دقّت نظاره کن . اگر دیدی گروهی خدا را یاد می کنند ، نزد آنان بنشین . پس اگر دانشمند باشی ، دانشت به تو سود می رسانَد و بر دانشت بیفزایند و اگر نادان باشی ، به تو می آموزند و شاید که خداوند متعال ، آنان را در سایه رحمت خود در آورد . پس تو را نیز با آنان فرا گیرد .
امام هادی علیه السلام :دانشمند و دانشجو در هدایت ، شریک اند .
امام علی علیه السلام در اشعار منسوب به ایشان : و به خدای بلندمرتبه و پروردگارت اعتماد کن/ خدایی که دارای رحمت ها و نعمت های بزرگ استو در کار دانش ، اهل جستجو و پژوهش باش/ و در امر حلال و حرام ، به گفتگو پردازیاوه بر زبان مران ، و تنها/ سخنی بگو که خدا را خشنود می کند.
.
ص: 34
عنه علیه السلام أیضاً : العِلمُ زَینٌ فَکُن لِلعِلمِ مُکتَسِبًا وکُن لَهُ طالِبًا ما کُنتَ مُقتَبِسا وَارکَن إلَیهِ وثِق بِاللّهِ وَاغنَ بِهِ وکُن حَلیماً رَصینَ العَقلِ مُحتَرِسا لا تَسأَمَنَّ فَإِمّا کُنتَ مُنهَمِکًا فِیالعِلمِ یَومًا وإمّا کُنتَ مُنغَمِسا وکُن فَتًی ناسِکًا مَحضَ التُّقی وَرِعًا لِلدّینِ مُغتَنِماً لِلعِلمِ مُفتَرِسا فَمَن تَخَلَّقَ بِالآدابِ ظَلَّ بِها رَئیسَ قَومٍ إذا ما فارَقَ الرُّؤَسا وَاعلَم هُدیتَ بِأَنَّ العِلمَ خَیرُ صَفًا أضحی لِطالِبِهِ مِن فَضلِهِ سَلِسا (1)
عنه علیه السلام أیضاً : لَو صیغَ مِن فِضَّهٍ نَفسٌ عَلی قَدَرٍ لَعادَ مِن فَضلِهِ لَمّا صَفا ذَهَبا ما لِلفَتی حَسَبٌ إلاّ إذا کَمُلَت آدابُهُ وحَوَی الآدابَ وَالحَسَبا فَاطلُب فَدَیتُکَ عِلمًا وَاکتَسِب أدَبا تَظفَر یَداکَ بِهِ وَاستَجمِلِ الطَّلَبا (2)
2 / 2فَضلُ طالِبِ العِلمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ بَینَ الجُهّالِ کَالحَیِّ بَینَ الأَمواتِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ لا یَموتُ ، أو یُمَتَّعَ جَدَّهُ (4) بِقَدرِ کَدِّهِ. (5)
.
1- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 316 الرقم 238 .
2- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 64 الرقم 21 .
3- .الأمالی ، الطوسی : ص 577 ح 1191 عن حمزه بن حمران عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 181 ح 71؛ اُسد الغابه : ج 2 ص 11 ح 1157 عن حسّان بن أبی سنان ، الفردوس : ج 2 ص 439 ح 3911 عن حذیفه بن الیمان ، کنزالعمّال : ج 10 ص 143 ح 28726 .
4- .الجَدُّ : الحظّ والسعاده والغنی (لسان العرب : ج 3 ص 108) .
5- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 292 ح 172 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 177 ح 51 .
ص: 35
2 / 2 فضیلت جویای دانش
امام علی علیه السلام در اشعار منسوب به ایشان : دانش ، زیور است . پس در پی به دست آوردن آن باش/ و همواره آن را بجوی تا هنگامی که برگیرنده ای.و بدان تکیه زن و به خدا اعتماد کن و با او بی نیازی بجوی/ و بردبار باش و با خرد استوار و خود را بپای.ملالت به خود راه مده آن گاه که/ در دانش فرو رفته ای و در آن، غوطه وری .و جوانی باش پوینده راه تقوا و باوَرَع/ دین را مغتنم شمارنده و دانش را به چنگ آورنده .هرکس که به آداب خو بگیرد ، سرور می گردد/ هنگامی که سروران قوم درگذشتند .و بدان خدایت به راه آورد که دانش ، بهترین منزلت است/ که جویای خویش را از فضلش بهره مند می کند .
امام علی علیه السلام در اشعار منسوب به ایشان : اگر نفس از هر اندازه نقره ریخته می شد/ چون از فضل [علم] جلا یابد ، طلا می گردد .جوان را بزرگ زادگی نباشد ، مگر آن که خود/ در تکمیل آداب و بزرگی خویش بکوشد .پس فدایت شوم دانش بجوی و ادب به دست آور/ تا بدان کامیاب گردی ، و [ این] جستجو را زیبا شمار .
2 / 2فضیلت جویای دانشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش میان نادانان ، همچون زنده در میان مردگان است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش نمی میرد تا آن که به اندازه زحمتش ، از خوش بختی بهره بَرَد .
.
ص: 36
عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ طالِبُ الرَّحمَهِ ، طالِبُ العِلمِ رُکنُ الإِسلامِ ، ویُعطی أجرَهُ مَعَ النَّبِیّینَ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ مِن بَیتِهِ لِیَلتَمِسَ باباً مِنَ العِلمِ کَتَبَ اللّهُ عز و جل لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ ثَوابَ نَبِیٍّ مِنَ الأَنبِیاءِ ، وأعطاهُ اللّهُ بِکُلِّ حَرفٍ یَسمَعُ أو یَکتُبُ مَدینَهً فِی الجَنَّهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ فی طَلَبِ العِلمِ کانَ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّی یَرجِعَ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أحَبَّ أن یَنظُرَ إلی عُتَقاءِ اللّهِ مِنَ النّارِ فَلیَنظُر إلَی المُتَعَلِّمینَ ، فَوَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، ما مِن مُتَعَلِّمٍ یَختَلِفُ إلی بابِ العالِمِ المُعَلِّمِ إلاّ کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ عِبادَهَ سَنَهٍ ، وبَنَی اللّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ مَدینَهً فِی الجَنَّهِ ، ویَمشی عَلَی الأَرضِ وهِیَتَستَغفِرُ لَهُ ، ویُمسی ویُصبِحُ مَغفوراً لَهُ ، وشَهِدَتِ المَلائِکَهُ أنَّهُم عُتَقاءُ اللّهِ مِنَ النّارِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا جاءَ المَوتُ طالِبَ العِلمِ وهُوَ عَلی هذِهِ الحالِ ماتَ وهُوَ شَهیدٌ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ فَأَدرَکَهُ کانَ لَهُ کِفلانِ مِنَ الأَجرِ ، فَإِن لَم یُدرِکهُ کانَ لَهُ کِفلٌ مِنَ الأَجرِ. (6)
.
1- .الفردوس : ج 2 ص 440 ح 3915 عن أنس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 143 ح 28729 .
2- .جامع الأخبار : ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام .
3- .سنن الترمذی : ج 5 ص 29 ح 2647 ، حلیه الأولیاء : ج 10 ص 290 نحوه ، تاریخ دمشق : ج 5 ص 213 ح 1251 کلّها عن أنس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 139 ح 28702 ؛ منیه المرید : ص 101 .
4- .منیه المرید : ص 100 ، المحجّه البیضاء : ج 1 ص 18 وفیه «العلم» بدل «العالم المعلّم» ، إرشاد القلوب : ص 164 وفیه صدره ؛ تنبیه الغافلین : ص 427 ح 667 عن أنس نحوه .
5- .تاریخ بغداد : ج 9 ص 247 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 44 کلاهما عن أبی هریره وأبی ذرّ ؛ منیه المرید : ص 122 عن أبی ذرّ ، بحارالأنوار : ج 1 ص 186 ح 111 .
6- .سنن الدارمی : ج 1 ص 102 ح 341 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 45 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 292 ح 481 کلّها عن واثله بن الأسقع ، اُسد الغابه : ج 6 ص 9 ح 5678 عن واثله بن الأسقع وأبی الأزهر ؛ منیه المرید : ص 99 وفیها «علما» بدل «العلم» .
ص: 37
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش ، جویای رحمت است . جویای دانش ، ستون اسلام است و پاداش وی ، همراه پیامبران داده می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس از خانه اش بیرون رود تا بابی از دانش بیابد ، خداوند عز و جلبرای هر گامش پاداش پیامبری از پیامبران می نویسد و در برابر هر حرفی که می شنود یا می نویسد ، شهری در بهشت به او عطا می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که در جستجوی دانش بیرون برود ، در راه خداست ، تا آن گاه که برگردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس دوست دارد به آزاد شدگان خدا از آتش بنگرد ، به دانشجویان بنگرد . سوگند به خدایی که جانم به دست اوست ، هیچ دانشجویی به خانه آموزگار دانشمندی رفت و آمد نمی کند ، مگر آن که خداوند برای هر گامش عبادت یک سال را می نویسد و در برابر هر گامش شهری در بهشت برایش بنا می نهد و بر زمین راه می رود و زمین برایش آمرزش می طلبد و شب و روز را آمرزیده به سر می آورد و فرشتگان ، گواهی می دهند که آنان ، آزادشدگان خدا از آتش اند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگامی که مرگِ جویای دانش در رسد و وی در جستجوی دانش باشد ، شهید مرده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که دانش را بجوید و بیابد ، دو بهره از پاداش می برد و اگر آن را نیابد ، یک بهره دارد .
.
ص: 38
عنه صلی الله علیه و آله :مَن جاءَ أجَلُهُ وهُوَ یَطلُبُ العِلمَ لَقِیَ اللّهَ ولَم یَکُن بَینَهُ وبَینَ النَّبِیّینَ إلاّ دَرَجَهُ النُّبُوَّهِ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن جاءَتهُ مَنِیَّتُهُ وهُوَ یَطلُبُ العِلمَ فَبَینَهُ وبَینَ الأنبِیاءِ دَرَجَهٌ. (2)
عنه علیه السلام :الشّاخِصُ فی طَلَبِ العِلمِ کَالُمجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ ، إنَّ طَلَبَ العِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ ، وکَم مِن مُؤمِنٍ یَخرُجُ مِن مَنزِلِهِ فی طَلَبِ العِلمِ فَلا یَرجِعُ إلاّ مَغفوراً ! (3)
عنه علیه السلام :لِطالِبِ العِلمِ عِزُّ الدُّنیا وفَوزُ الآخِرَهِ. (4)
کنزالعمّال عن ابن مسعود :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا رَأَی الَّذینَ یَبتَغونَ العِلمَ قالَ : مَرحَباً بِکُم یَنابیعَ الحِکمَهِ ، مَصابیحَ الظُّلَمِ ، خُلقانَ الثِّیابِ ، جُدُدَ القُلوبِ ، رَیحانَ کُلِّ قَبیلَهٍ. (5)
جامع بیان العلم وفضله عن أبی هارون العبدیّ وشهر بن حوشب :کُنّا إذا أتَینا أبا سَعیدٍ الخُدرِیَ یَقولُ : مَرحَباً بِوَصِیَّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «سَتُفتَحُ لَکُمُ الأَرضُ ویَأتیکُم قَومٌ أو قالَ : غِلمانٌ حَدیثَهٌ أسنانُهُم یَطلُبونَ العِلمَ ویَتَفَقَّهونَ فِی الدّینِ ویَتَعَلَّمونَ مِنکُم ، فَإِذا جاؤوکُم فَعَلِّموهُم وألطِفوهُم ووَسِّعوا لَهُم فِی المَجلِسِ وأفهِموهُمُ الحَدیثَ . فَکانَ أبو سَعیدٍ یَقولُ لَنا : مَرحَباً بِوَصِیَّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، أمَرَنا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن نُوَسِّعَ لَکُم فِی المَجلِسِ وأن نُفَهِّمَکُمُ الحَدیثَ. (6)
الأمالی للطوسی عن أبی هارون العبدیّ :کُنّا إذا أتَینا أبا سَعیدٍ الخُدرِیَّ قالَ : مَرحَباً بِوَصِیَّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : «سَیَأتیکُم قَومٌ مِن أقطارِ الأَرضِ یَتَفَقَّهونَ ، فَإِذا رَأَیتُموهُم فَاستَوصوا بِهِم خَیراً» ، ویَقولُ : أنتُم وَصِیَّهُ رَسولِ اللّهِ . (7)
.
1- .المعجم الأوسط : ج 9 ص 174 ح 9454 عن ابن عبّاس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 160 ح 28831 .
2- .مجمع البیان : ج 9 ص 380 .
3- .روضه الواعظین : ص 15 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 179 ح 62 .
4- .غرر الحکم : ح 7349 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 405 ح 6850 .
5- .کنزالعمّال : ج 10 ص 260 ح 29381 نقلاً عن الدیلمی عن ابن مسعود ، الفردوس : ج 4 ص 161 ح 6501 وفیه «العلم» بدل «الحکمه» ولیس فیه صدره .
6- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 145 .
7- .الأمالی ، الطوسی : ص 478 ح 1044 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 175 ولیس فیه «سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله » ، بحارالأنوار : ج 1 ص 170 ح 23 ؛ سنن ابن ماجه : ج 1 ص 90 ح 247 نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 246 ح 29314 .
ص: 39
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که در حال جستجوی دانش ، مرگش در رسد ، در حالی خدا را ملاقات می کند که میان او و پیامبران ، جز درجه پیامبری فاصله ای نباشد .
امام علی علیه السلام :آن که در حال جستجوی دانش بمیرد ، میان وی و پیامبران ، درجه ای بیش فاصله نباشد .
امام علی علیه السلام :آن که به جستجوی دانش برخیزد ، چون مجاهد در راه خداست . جستجوی دانش بر هر مسلمانی واجب است و بسی مؤمن که در جستجوی دانش از خانه اش بیرون می رود و جز آمرزیده ، باز نمی گردد .
امام علی علیه السلام :برای جویای دانش ، سربلندی دنیا و رستگاری آخرت است .
کنز العمّال به نقل از ابن مسعود : هرگاه پیامبر خدا ، جویندگان دانش را می دید ، می فرمود : «آفرینتان باد ، ای چشمه های حکمت و چراغ های تاریکی و ژنده پوشان بُرنا دل و گل های خوش بوی هر قبیله!» .
جامع بیان العلم وفضله به نقل از ابو هارون عبدی و شهربن حوشب : هرگاه نزد ابوسعید خُدری می آمدیم ، می گفت : آفرین به سفارش شدگان پیامبر خدا . پیامبر خدا می فرمود : «به زودی زمین برای شما گشوده می شود و گروهی (یا جوانانی) نورسته نزد شما می آیند که دانش را می جویند و در دین ، تفقّه (ژرف نگری) می کنند و از شما فرا می گیرند . پس اگر نزد شما آمدند، به آنان بیاموزید و با آنها ملاطفت کنید و برایشان در مجلس جا باز کنید و حدیث را به آنان بفهمانید» . پس ابوسعید به ما می گفت : آفرین به سفارش شدگان پیامبر خدا . پیامبر خدا به ما فرمان داد که برایتان در مجلس ، جا باز کنیم و حدیث را به شما بفهمانیم .
الأمالی ، طوسی به نقل از ابو هارون عبدی : هرگاه نزد ابو سعید خُدری می آمدیم ، می گفت : آفرین بر سفارش شدگان پیامبر خدا ! شنیدم که پیامبر خدا می فرماید : به زودی گروهی از اطراف زمین بر شما درآیند که جویای فهم [دین ]هستند . پس هرگاه آنها را دیدید ، سفارشم را در نیکی به ایشان عمل کنید» . و می گفت : «شما سفارش شده پیامبرید» .
.
ص: 40
سنن الدارمی عن عامر بن إبراهیم :کانَ أبُو الدَّرداءِ إذا رَأی طَلَبَهَ العِلمِ قالَ : مَرحَباً بِطَلَبَهِ العِلمِ ! وکانَ یَقولُ : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أوصی بِکُم. (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ طالِبَ العِلمِ إذا خَرَجَ مِن مَنزِلِهِ لَم یَضَع رِجلَهُ عَلی رَطبٍ ولا یابِسٍ مِنَ الأَرضِ إلاّ سَبَّحَت لَهُ إلَی الأَرَضینَ السّابِعَهِ. (2)
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ جَمیعَ دَوابِّ الأَرضِ لَتُصَلّی عَلی طالِبِ العِلمِ حَتَّی الحیتانِ فِی البَحرِ. (3)
راجع : ص 54 (فوائد طلب العلم) و 302 ح 2710 .
2 / 3فَضلُ طَلَبِ العِلمِ عَلَی العِبادَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ عز و جل مِنَ الصَّلاهِ وَالصِّیامِ وَالحَجِّ وَالجِهادِ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل . (4)
.
1- .سنن الدارمی : ج 1 ص 105 ح 354 .
2- .الخصال : ص 518 ح 4 عن حمران بن أعین عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 168 ح 16 .
3- .بصائر الدرجات : ص 4 ح 4 عن أبی عبیده و ص 5 ح 12 عن فضیل بن عثمان عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 173 ح 31 .
4- .الفردوس : ج 2 ص 438 ح 3910 عن ابن عبّاس ؛ الأمالی ، الشجری : ص 1 ح 60 وفیه «والصیام النافله» بدل «الصیام» ، کنزالعمّال : ج 10 ص 131 ح 28655 .
ص: 41
2 / 3 برتری دانشجویی بر عبادت
اشاره
سنن الدارمی به نقل از عامر بن إبراهیم : هرگاه ابو درداء جویندگان دانش را می دید ، می گفت : آفرین بر جویندگان دانش ! و می گفت : پیامبر خدا ، سفارش شما را کرده است .
امام زین العابدین علیه السلام :هرگاه جویای دانش از خانه اش بیرون می رود ، پایش را بر تَر و خشکی از زمین نمی نهد ، مگر آن که تا زمین هفتم ، او را تسبیح می کنند .
امام باقر علیه السلام :بی گمان ، همه جنبندگان زمین ، حتّی ماهیان دریا ، بر جویای دانش درود می فرستند .
ر . ک : ص 55 (بهره های جستجوی دانش) و 303 ح 2710 .
2 / 3برتری دانشجویی بر عبادتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزد خدای عز و جل ، جستجوی دانش از نماز و روزه و حج و جهاد در راه خدای عز و جل برتر است .
.
ص: 42
عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ ساعَهً خَیرٌ مِن قِیامِ لَیلَهٍ ، وطَلَبُ العِلمِ یَوماً خَیرٌ مِن صِیامِ ثَلاثَهِ أشهُرٍ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ یَطلُبُ باباً مِن عِلمٍ لِیَرُدَّ بِهِ باطِلاً إلی حَقٍّ أو ضَلالَهً إلی هُدًی ، کانَ عَمَلُهُ ذلِکَ کَعِبادَهِ مُتَعَبِّدٍ أربَعینَ عاماً. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ باباً مِنَ العِلمِ عَمِلَ بِهِ أو لَم یَعمَل کانَ أفضَلَ مِن أن یُصَلِّیَ ألفَ رَکعَهٍ تَطَوُّعاً. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ مِن بَیتِهِ یَلتَمِسُ باباً مِنَ العِلمِ لِیَنتَفِعَ بِهِ ویُعَلِّمَهُ غَیرَهُ ، کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطوَهٍ عِبادَهَ ألفِ سَنَهٍ صِیامَها وقِیامَها ، وحَفَّتهُ المَلائِکَهُ بِأَجنِحَتِها ، وصَلّی عَلَیهِ طُیورُ السَّماءِ وحیتانُ البَحرِ ودَوابُّ البَرِّ ، وأنزَلَهُ اللّهُ مَنزِلَهَ سَبعینَ صِدّیقاً ، وکانَ خَیراً لَهُ أن لَو کانَتِ الدُّنیا کُلُّها لَهُ فَجَعَلَها فِی الآخِرَهِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله لِأَبی ذَ رٍّ : یا أبا ذَ رٍّ ، لَأَن تَغدُوَ فَتَعَلَّمَ آیَهً مِن کِتابِ اللّهِ خَیرٌ لَکَ مِن أن تُصَلِّیَ مِائَهَ رَکعَهٍ ، ولَأَن تَغدُوَ فَتَعَلَّمَ باباً مِنَ العِلمِ عُمِلَ بِهِ أو لَم یُعمَل خَیرٌ مِن أن تُصَلِّیَ ألفَ رَکعَهٍ. (5)
.
1- .الفردوس : ج 2 ص 441 ح 3917 عن ابن عبّاس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 131 ح 28656 .
2- .الأمالی ، الطوسی : ص 618 ح 1275 عن النزّال بن سبره عن الإمام علیّ علیه السلام وابن مسعود ، منیه المرید : ص 101 وفیه «ضالاًّ» بدل «ضلاله» ، أعلام الدین : ص 80 وفیه «یوما» بدل «عاما» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 182 ح 72 ؛ الفقیه والمتفقّه : ج 1 ص 14 عن ابن مسعود .
3- .روضه الواعظین : ص 17 ، مشکاه الأنوار : ص 240 ح 693 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 180 ح 67 ؛ تاریخ بغداد: ج 6 ص 50 ، إتحاف الساده المتّقین : ج 1 ص 100 نحوه وکلاهما عن ابن عبّاس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 146 ح 28743.
4- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 75 ح 59 ؛ العلل المتناهیه : ج 1 ص 66 ح 75 عن عمران نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 177 ح 57 .
5- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 79 ح 219 ، الفردوس: ج 5 ص 338 ح 8362 کلاهما عن أبیذرّ، کنزالعمّال: ج 10 ص 149 ح 28762 .
ص: 43
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ساعتی جستجوی دانش ، از برخاستن [و عبادت کردن] یک شب بهتر است و یک روز جستجوی دانش ، بهتر از روزه سه ماه است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که در پیِ بابی از دانش بیرون می رود تا با آن ، باطلی را به حق یا گم راهی را به هدایت برگردانَد ، کردارش همچون چهل سال عبادت عابد است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که بابی از دانش را فرا بگیرد چه به آن عمل کند یا نکند از این که هزار رکعت نماز مستحبی بخواند ، برتر است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس از خانه اش بیرون برود تا بابی از دانش بیابد که بدان بهره برد و به دیگران بیاموزد ، خداوند ، در برابر هر گامش ، عبادت هزار سال روزه و شب زنده داری را برایش می نویسد و فرشتگان با بال هایشان وی را در بر می گیرند و پرندگان آسمان و ماهیان دریا و جنبندگان خشکی بر او درود می فرستند و خداوند ، منزلت هفتاد صِدّیق را به وی می دهد و برایش بهتر از آن است که همه دنیا برای وی باشد و آن را در راه آخرت قرار دهد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به ابو ذر : ای ابو ذر! اگر برخیزی و آیه ای از کتاب خدا را فراگیری ، برایت بهتر از صد رکعت نماز است و اگر برخیزی و بابی از دانش را فراگیری چه به آن عمل شود یا نشود بهتر از آن است که هزار رکعت نماز بخوانی .
.
ص: 44
عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن مُتَعَلِّمٍ یَختَلِفُ إلی بابِ العالِمِ إلاّ کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ عِبادَهَ سَنَهٍ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ فَهُوَ کَالصّائِمِ نَهارَهُ القائِمِ لَیلَهُ ، وإنَّ باباً مِنَ العِلمِ یَتَعَلَّمُهُ الرَّجُلُ خَیرٌ لَهُ مِن أن یَکونَ أبو قُبَیسٍ ذَهَباً فَأَنفَقَهُ فی سَبیلِ اللّهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :الکَلِمَهُ مِن کَلامِ الحِکمَهِ یَسمَعُهَا الرَّجُلُ المُؤمِنُ فَیَعمَلُ بِها أو یُعَلِّمُها خَیرٌ مِن عِبادَهِ سَنَهٍ. (3)
جامع بیان العلم وفضله عن عبد اللّه بن عمرو :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِمَجلِسَینِ فی مَسجِدِهِ : أحَدُ المَجلِسَینِ یَدعونَ اللّهَ ویَرغَبونَ إلَیهِ ، وَالآخَرُ یَتَعَلَّمونَ الفِقهَ ویُعَلِّمونَهُ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کِلاَ المَجلِسَینِ عَلی خَیرٍ ، وأحَدُهُما أفضَلُ مِنَ الآخَرِ صاحِبِهِ ، أمّا هؤُلاءِ فَیَدعونَ اللّهَ ویَرغَبونَ إلَیهِ ، فَإِن شاءَ أعطاهُم وإن شاءَ مَنَعَهُم ، وأمّا هؤُلاءِ فَیَتَعَلَّمونَ ویُعَلِّمونَ الجاهِلَ ، وإنَّما بُعِثتُ مُعَلِّماً ، ثُمَّ أقبَلَ فَجَلَسَ مَعَهُم. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :بابٌ مِنَ العِلمِ یَتَعَلَّمُهُ الإِنسانُ خَیرٌ لَهُ مِن ألفِ رَکعَهٍ تَطَوُّعاً. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا جَلَسَ المُتَعَلِّمُ بَینَ یَدَیِ العالِمِ فَتَحَ اللّهُ تَعالی عَلَیهِ سَبعینَ باباً مِنَ الرَّحمَهِ ، ولا یَقومُ مِن عِندِهِ إلاّ کَیَومِ وَلَدَتهُ اُمُّهُ ، وأعطاهُ اللّهُ بِکُلِّ حَرفٍ ثَوابَ سِتّینَ شَهیداً ، وکَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ حَدیثٍ عِبادَهَ سَبعینَ سَنَهً ، وبَنی لَهُ بِکُلِّ وَرَقَهٍ مَدینَهً ، کُلُّ مَدینَهٍ مِثلُ الدُّنیا عَشرَ مَرّاتٍ. (6)
.
1- .منیه المرید : ص 100 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 184 ح 95 .
2- .منیه المرید : ص 100 ، المحجّه البیضاء : ج 1 ص 18 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 184 ح 96 .
3- .الزهد لابن المبارک : ص 487 ح 1386 عن زید بن أسلم ، مسند الشهاب : ج 2 ص 260 ح 1316 ؛ کنز الفوائد : ج 2 ص 108 عن الإمام علیّ علیه السلام ، أعلام الدین : ص 294 کلاهما نحوه .
4- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 50 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 105 ح 355 ، تنبیه الغافلین : ص 428 ح 668 کلاهما نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 169 ح 28873 .
5- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 119 ، منیه المرید : ص 121 عن أبی ذرّ من دون إسناد إلی النبیّ صلی الله علیه و آله ؛ جامع بیان العلم وفضله: ج1 ص25 کلاهما نحوه، إتحاف الساده المتّقین: ج1 ص97 کلاهما عن أبیذرّ وفیه «مئه» بدل «ألف».
6- .الفردوس : ج 1 ص 320 ح 1269 عن جابر بن عبداللّه ؛ إرشاد القلوب : ص 166 عن الإمام علیّ علیه السلام .
ص: 45
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ دانشجویی به خانه دانشمند ، آمد و شد نمی کند ، مگر آن که خداوند در برابر هر گامش ، عبادت یک سال را برایش می نویسد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که دانش بجوید ، مانند روزه دار شب زنده دار است و بابی از دانش که انسان فرا می گیرد ، برایش بهتر از آن است که کوه ابوقبیس طلا باشد و وی ، آن را در راه خدا هزینه کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سخنی از سخنان حکمت آمیز که مرد مؤمن بشنود و به آن عمل کند یا آن را بیاموزد ، بهتر از عبادت یک سال است .
جامع بیان العلم وفضله به نقل از عبد اللّه بن عمرو : پیامبر خدا ، وارد مسجد خود شد و دو مجلس را دید : در یکی [ذکر خدا می گفتند] و خدا را می خواندند و به او رغبت می نمودند . و در دیگری فقه فرا می گرفتند و به دیگران می آموختند ایشان فرمود : «هر دو مجلس بر نیکی اند اما یکی ، برتر از دیگری است . امّا اینان ، خدا را می خوانند و به او رغبت می نمایند . پس اگر بخواهد ، عطایشان می کند و اگر بخواهد ، باز می دارد ؛ ولی اینان دانش فرا می گیرند و به نادان می آموزند و همانا من ، آموزگار برانگیخته شدم و [اینان ، برترند]» . پس با آنان نشست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بابی از دانش که انسان فرا گیرد ، برایش بهتر از هزار رکعت نماز مستحبّی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگامی که دانشجو پیش روی دانشمند می نشیند ، خداوند ، هفتاد درِ رحمت را بر او می گشاید و از نزد او برنمی خیزد ، مگر مانند روزی که از مادر زاده شده و خداوند ، در برابر هر حرف ، پاداش شصت شهید را برایش می نویسد و در برابر هر حدیث ، عبادت هفتاد سال را برایش می نویسد و در برابر هر برگ ، شهری در بهشت برایش بنا می نهد که هر یک ، ده برابر دنیاست .
.
ص: 46
الإمام علیّ علیه السلام :بَینَما أنَا جالِسٌ فی مَسجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إذ دَخَلَ أبو ذَرٍّ فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، جَنازَهُ العابِدِ أحَبُّ إلَیکَ أم مَجلِسُ العِلمِ ؟ فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا أبا ذَرٍّ ، الجُلوسُ ساعَهً عِندَ مُذاکَرَهِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللّهِ مِن ألفِ جَنازَهٍ مِن جَنائِزِ الشُّهَداءِ ، وَالجُلوسُ سَاعَهً عِندَ مُذاکَرَهِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللّهِ مِن قِیامِ ألفِ لَیلَهٍ یُصَلّی فی کُلِّ لَیلَهٍ ألفُ رَکعَهٍ ، وَالجُلوسُ ساعَهً عِندَ مُذاکَرَهِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللّهِ مِن ألفِ غَزوَهٍ وقِراءَهِ القُرآنِ کُلِّهِ . قالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، مُذاکَرَهُ العِلمِ خَیرٌ مِن قِراءَهِ القُرآنِ کُلِّهِ ؟ ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا أبا ذَرٍّ ، الجُلوسُ ساعَهً عِندَ مُذاکَرَهِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللّهِ مِن قِراءَهِ القُرآنِ کُلِّهِ اثنَی عَشَرَ ألفَ مَرَّهٍ ، عَلَیکُم بِمُذاکَرَهِ العِلمِ ، فَإِنَّ بِالعِلمِ تَعرِفونَ الحَلالَ مِنَ الحَرامِ ... یا أبا ذَرٍّ ، الجُلوسُ ساعَهً عِندَ مُذاکَرَهِ العِلمِ خَیرٌ لَکَ مِن عِبادَهِ سَنَهٍ صِیامِ نَهارِها وقِیامِ لَیلِها. (1)
عنه علیه السلام :طَلَبُ العِلمِ أفضَلُ مِنَ العِبادَهِ ، قالَ اللّهُ عز و جل : «إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُ» (2) . (3)
روضه الواعظین :رَوی بَعضُ الصَّحابَهِ : جاءَ رَجُلٌ مِنَ الأَنصارِ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، إذا حَضَرَت جَنازَهٌ أو حَضَرَ مَجلِسُ عالِمٍ ، أیُّهُما أحَبُّ إلَیکَ أن أشهَدَ؟ فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إن کانَ لِلجَنازَهِ مَن یَتبَعُها ویَدفِنُها فَإِنَّ حُضورَ مَجلِسِ العالِمِ أفضَلُ مِن حُضورِ ألفِ جَنازَهٍ ، ومِن عِیادَهِ ألفِ مَریضٍ ، ومِن قِیامِ ألفِ لَیلَهٍ ، ومِن صِیامِ ألفِ یَومٍ ، ومِن ألفِ دِرهَمٍ یُتَصَدَّقُ بِها عَلَی المَساکینِ ، ومِن ألفِ حَجَّهٍ سِوَی الفَریضَهِ ، ومِن ألفِ غَزوَهٍ سِوَی الواجِبِ تَغزوها فی سَبیلِ اللّهِ بِمالِکَ ونَفسِکَ . وأینَ تَقَعُ هذِهِ المَشاهِدُ مِن مَشهَدِ عالِمٍ ! أما عَلِمتَ أنَّ اللّهَ یُطاعُ بِالعِلمِ ویُعبَدُ بِالعِلمِ ، وخَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَهِ مَعَ العِلمِ ، وشَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَهِ مَعَ الجَهلِ ؟ ! (4)
.
1- .جامع الأخبار : ص 109 ح 195 .
2- .فاطر : 28 .
3- .بحارالأنوار : ج 69 ص 80 ح 29 نقلاً عن تفسیر النعمانی .
4- .روضه الواعظین: ص 17، مشکاه الأنوار: ص 239 ح 691 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 204 ح 23 ؛ إتحاف الساده المتّقین : ج 1 ص 100 عن عمر نحوه .
ص: 47
امام علی علیه السلام :در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بودم که ابو ذر وارد شد و گفت : ای پیامبر خدا ! نزد شما شرکت در تشییع جنازه عابد محبوب تر است یا حضور در مجلس علم؟ پیامبر فرمود : «ای ابو ذر! نزد خدا ، ساعتی در مجلس علم نشستن ، محبوب تر از هزار تشییع جنازه شهید است و نزد خدا ، ساعتی در مجلس علم نشستن ، محبوب تر از هزار شب شب زنده داری است که در هر شب ، هزار رکعت نماز خوانده شود و نزد خدا ، ساعتی در مجلس علم نشستن ، محبوب تر از شرکت در هزار غزوه (1) و خواندن همه قرآن است» . ابوذر گفت : ای پیامبر خدا ! آیا گفت و شنود علمی از خواندن همه قرآن بهتر است؟ پیامبر فرمود : «نزد خدا ، ای ابوذر! ساعتی در مجلس علم نشستن ، محبوب تر از دوازده هزار بار خواندن همه قرآن است . همواره ، گفت و شنود علمی داشته باشید که با علم ، حلال را از حرام ، باز می شناسید . ای ابو ذر! ساعتی در مجلس علم نشستن برای تو از عبادت یک سال ، که روزهایش را روزه و شب هایش را زنده بداری ، بهتر است» .
امام علی علیه السلام :جستجوی دانش ، برتر از عبادت است . خداوند عز و جل فرموده است : «از میان بندگان خداوند ، تنها دانشمندان از خدا بیم دارند» .
روضه الواعظین :برخی از صحابیان روایت کرده اند که مردی از انصار ، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : ای پیامبر خدا ! هنگامی که تشییع جنازه و حضور در مجلس علمی با هم پیش آمد ، حضورم را در کدام یک بیشتر دوست داری؟ پیامبر خدا فرمود : «اگر برای جنازه ، کسی هست که آن را تشییع کند و به خاک بسپارد ، حضور در مجلس دانشمند ، برتر از شرکت در هزار تشییع جنازه و عیادت هزار بیمار و هزار شب زنده داری و هزار روز روزه داری و هزار درهم صدقه دادن به فقیران و هزار حجّ مستحبّی و هزار بار با مال و جان جهاد کردن در راه خدا ، جز جهاد واجب است . این حضورها کجا و حضور در محضر دانشمند کجا ؟ آیا نمی دانی که خداوند ، با دانش ، اطاعت و عبادت می شود و نیکی دنیا و آخرت با دانش است و بدی دنیا و آخرت با نادانی؟» .
.
1- .غزوه : پیکار همراه پیامبر خدا .
ص: 48
راجع : ص 246 ح 2595 و 322 (فضل العالم علی العابد) .
.
ص: 49
ر . ک : ص 247 ح 2595 و 323 (برتری دانشمند بر عابد) .
نکته هایی درباره برتری دانش بر عبادت
1 . کدام دانش و کدام عبادت ؟
نکته هایی درباره برتری دانش بر عبادت1 . کدام دانش و کدام عبادت ؟در فصل پنجم خواهد آمد که فراگیری هر گونه دانشی، از نظر فقهی ، تابع یکی از احکام پنجگانه است و بر این اساس ، دانش به: واجب ، حرام ، مستحب ، مکروه و مباح تقسیم می شود . اگر هر چه را که صورت عبادت دارد ، به مفهوم عام آن، دارای احکام پنجگانه بدانیم ، حالت های تزاحم «تعلّم» و «تعبّد»، از لحاظ عقلی به 25 مورد خواهد رسید . از این رو ، نخستین مسئله در مقام ترجیح دانش بر عبادت ، این است که کدام علم بر کدام عبادت رجحان دارد ؟ تأمّل در متن احادیثی که دانش را بر عبادت ترجیح می دهند ، به روشنی نشان می دهد که منظور ، ترجیح تعلّم واجب و یا مستحب بر عبادت های مستحب است . البته فاصله فضیلت تعلّم واجب و تعبّد مستحب ، قابل مقایسه با فاصله تعلّم مستحب و تعبّد مستحب نیست و شاید احادیثی که فضائل شگفت انگیزی را در تبیین فضیلت دانش بر عبادت مطرح کرده اند ، ناظر به این صورت از تزاحم اند (1) .
.
1- .ر . ک : ص 43 ح 2160 و 45 ح 2167 .
ص: 52
2 . نقش سازنده عبادت در کنار دانش
احتمال دیگر در ترجیح دانش بر عبادت ، این است که در احادیث مربوط به دانش و عبادت ، به خودی خود و بدون در نظر گرفتن احکام پنجگانه فقهی ، علم ذاتا بر عبادت ، مقدّم است و این تقدّم، علل مختلفی می تواند داشته باشد ؛ مانند این که عبادت بدون دانش ، ممکن نیست .
2 . نقش سازنده عبادت در کنار دانشدر فصل های گذشته به نقش سازنده و بنیادی عبادات در پیدایش نور دانش و الهامات قلبی اشاره شد . (1) همچنین تأکید گردید که جوهر دانش در وجود انسان ، بدون عمل قابل دوام نیست . (2) بنا بر این ، هدفِ احادیثی که دانش را بر عبادت ترجیح می دهند ، تضعیف و یا انکار نقش سازنده عبادت در کنار دانش نیست ، بلکه تأکید بر توأم ساختن عبادت با دانش و تحذیر از عبادت جاهلانه است . در بخش دهم خواهد آمد که عبادت بدون آگاهی ، نه تنها ارزشی ندارد، بلکه خطرآفرین است . (3) بنا بر این ، احادیث این فصل نمی توانند بهانه ای برای ترک عبادات ، حتّی عبادت های مستحب گردند . نقل است که روزی شخصی از محقّق بزرگ شیخ انصاری رحمه الله پرسید : در تعارض میان نافله شب و مطالعات علمی کدام یک مقدّم اند ؟ شیخ که می دانست او اهل قلیان است و این مسئله ، بهانه ای برای ترک نافله شب است ، در پاسخ فرمود : «چرا میان نماز شب و مطالعه تعارض برقرار
.
1- .ر . ک : ج 2 ص 487 (عمل صالح) و 489 (نماز) و 491 (روزه) .
2- .ر . ک : ج 2 ص 339 ح 1530 .
3- .ر . ک : ص 531 (خطر دانشمند بدکار و نادانِ عابد) .
ص: 53
3 . مبالغه در بیان فضیلت دانش
می کنی ؟ بگو : مطالعه و قلیان ، کدام یک تقدم دارند ؟» .
3 . مبالغه در بیان فضیلت دانشبرخی از احادیث این فصل ، در مقام بیان فضیلت دانش و ترجیح آن بر عبادت ، مطالبی را مطرح کرده اند که مبالغه آمیز به نظر می آید و پذیرفتن آنها بدون توضیحات لازم ، مشکل است . برای مثال ، این که جلوس دانشجو در برابر دانشمند ، ثواب شصت شهید دارد و یا این که حضور در مجلس دانشمند از هزار غزوه مستحب و . . . فضیلتش بیشتر است . هر چند این احادیث ، از جهت سند ، اعتبار لازم را برای اثبات این فضائل ندارند ، لیکن رد کردن آنها نیز با توجّه به حدیث ذیل ، آسان نیست : خَیرُ الدُّنیا والآخِرَهِ مَعَ العِلمِ ، وشَرُّ الدُّنیا والآخِرَهِ مَعَ الجَهلِ؛ (1) خیر دنیا و آخرت با دانش و بدی دنیا و آخرت با نابخردی است . در واقع ، این احادیث از انواع تأکید برای تشویق مردم به کسب دانش استفاده کرده اند ، تا کسی که برای بالا بردن سطح آگاهی های خود ، نیاز به تعلّم و حضور در مجلس عالم دارد ، به هیچ بهانه ای مجلس علمی و تحصیل دانش را ترک نکند ، حتّی به بهانه حج و جهاد مستحب .
.
1- .ر . ک : ج 2 ص 274 ح 1308 .
ص: 54
2 / 4فَوائِدُ طَلَبِ العِلمِأ مَحَبَّهُ اللّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ حَبیبُ اللّهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ أحَبَّهُ اللّهُ وأحَبَّهُ المَلائِکَهُ وأحَبَّهُ النَّبِیّونَ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ مَحفوفٌ بِعِنایَهِ اللّهِ. (3)
راجع : ص 298 (أحبّاء اللّه ) .
ب إکرامُ المَلائِکَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ المَلائِکَهَ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطالِبِ العِلمِ رِضًی بِهِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ المَلائِکَهَ لَتَضَعُ أجنِحَتَها رِضاءً لِطالِبِ العِلمِ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَدا یَطلُبُ عِلماً کانَ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّی یَرجِعَ ، وَالمَلائِکَهُ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطالِبِ العِلمِ. (6)
.
1- .جامع الأخبار : ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 178 ح 60 .
2- .جامع الأخبار : ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 178 ح 60 .
3- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 292 ح 167 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 165 ح 2 .
4- .الکافی : ج 1 ص 34 ح 1 عن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 387 ح 5834 عن الإمام علیّ علیه السلام فی وصیّته لابنه محمّد بن الحنفیّه ، ثواب الأعمال : ص 159 ح 1 ، الأمالی ، الصدوق : ص 116 ح 99 کلاهما عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 1 ص 164 ح 2 ؛ مسند الطیالسی : ص 160 ح 1166 عن صفوان بن عسال المرادی ، تاریخ دمشق : ج 7 ص 18 عن أنس نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 147 ح 28747 .
5- .سنن الترمذی : ج 5 ص 49 ح 2682 ، سنن أبی داود : ج 3 ص 317 ح 3641 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 81 ح 223 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 104 ح 98 کلّها عن أبی الدرداء ؛ منیه المرید : ص 107 .
6- .المعجم الکبیر : ج 8 ص 67 ح 7388 عن صفوان بن عسّال المرادیّ ، کنزالعمّال : ج 10 ص 162 ح 28840 .
ص: 55
2 / 4 بهره های جستجوی دانش
الف دوستی خدا
ب احترام فرشتگان
2 / 4بهره های جستجوی دانشالف دوستی خداپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش ، محبوب خداست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش را خداوند دوست می دارد و فرشتگان و پیامبران نیز دوست می دارند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنایت خداوند ، جویای دانش را فرا گرفته است .
ر . ک : ص 299 (دوستان خدا) .
ب احترام فرشتگانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرشتگان بال هایشان را از سرِ خشنودی برای جویای دانش می گسترانند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرشتگان از روی خشنودی بال هایشان را برای جویای دانش می گسترانند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که برمی خیزد و در جستجوی دانش می رود ، در راه خداست تا بازگردد و فرشتگان ، بال هایشان را برای جویای دانش می گسترانند .
.
ص: 56
عنه صلی الله علیه و آله :ما غَدا رَجُلٌ یَلتَمِسُ عِلماً إلاّ فَرَشَت لَهُ المَلائِکَهُ أجنِحَتَها رِضاءً بِما یَصنَعُ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن خارِجٍ خَرَجَ مِن بَیتِهِ فی طَلَبِ العِلمِ إلاّ وَضَعَت لَهُ المَلائِکَهُ أجنِحَتَها 2 رِضًی بِما یَصنَعُ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا خَرَجَ الرَّجُلُ فی طَلَبِ العِلمِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ أثَرَهُ حَسَناتٍ ، فَإِذَا التَقی هُوَ وَالعالِمُ فَتَذاکَرا مِن أمرِ اللّهِ تَعالی شَیئاً أظَلَّتهُمَا المَلائِکَهُ ونودِیا مِن فَوقِهِما : أن قَد غَفِرتُ لَکُما. (3)
المعجم الکبیر عن صفوان بن عسّال المرادیّ :أتَیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وهُوَ مُتَّکِئٌ فِی المَسجِدِ عَلی بُردٍ (4) لَهُ ، فَقُلتُ لَهُ : یا رَسولَ اللّهِ ، إنّی جِئتُ أطلُبُ العِلمَ . فَقالَ : مَرحَباً بِطالِبِ العِلمِ ، طالِبُ العِلمِ لَتَحُفُّهُ المَلائِکَهُ وتُظِلُّهُ بِأَجنِحَتِها ، ثُمَّ یَرکَبُ بَعضُهُ بَعضاً حَتّی یَبلُغُوا السَّماءَ الدُّنیا مِن حُبِّهِم لِما یَطلُبُ. (5)
.
1- .تاریخ بغداد : ج 2 ص 48 و ج 4 ح 253 وفیه «من غدا یطلب علما» بدل «ما غدا رجل یلتمس علما» ، المعجم الوسیط : ج 3 ص 376 ح 3446 ، تاریخ أصبهان : ج 2 ص 146 ح 1327 کلاهما نحوه وکلّها عن صفوان بن عسّال .
2- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 82 ح 226 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 316 ح 18115 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 1 ص 180 ح 340 نحوه ، السنن الکبری : ج 1 ص 423 ح 1341 کلّها عن صفوان بن عسّال المرادی ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 35 عن أبی الدرداء نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 147 ح 28748 .
3- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 81 .
4- .البُرد : ثَوبٌ مُخَطّط (القاموس المحیط : ج 1 ص 276) .
5- .المعجم الکبیر : ج 8 ص 54 ح 7347 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 32 نحوه ، اُسد الغابه : ج 3 ص 28 ح 2517 وفیه صدره إلی «بأجنحتها» ؛ منیه المرید : ص 106 و 107 نحوه .
ص: 57
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس به جستجوی دانش برنخاست ، مگر آن که فرشتگان از روی خشنودی به کارش ، بال هایشان را برایش گستردند . 1
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس در پی دانش ، از خانه اش بیرون نرفت ، مگر آن که فرشتگان از روی خشنودی به کارش ، بال هایشان را [زیر گام هایش ]نهادند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگامی که کسی در پی دانش بیرون رود ، خداوند برای گام های او پاداش می نویسد و هنگامی که او و دانشمند با هم ملاقات کنند و از امر خداوند متعال سخن به میان آورند ، فرشتگان بر آنها سایه می افکنند و از بالای سرشان ندا داده می شوند که : «من ، شما را آمرزیدم» .
المعجم الکبیر به نقل از صفوان بن عسّال مرادی : نزد پیامبر خدا در مسجد آمدم و به ایشان ، در حالی که بُردش (1) را متکای خود کرده بود ، گفتم : ای پیامبر خدا ! من در جستجوی دانش آمده ام . فرمود : «آفرین بر جویای دانش ! بی گمان ، فرشتگان ، گرداگرد جویای دانش را می گیرند و با بال هایشان بر او سایه می اندازند . سپس از روی دوستی به مطلوب وی ، چنان از سر و دوش هم بالا می روند تا به آسمان فرودین می رسند» .
.
1- .بُرد ، گونه ای لباس خط دار است .(م)
ص: 58
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن غَدا فی طَلَبِ العِلمِ أظَلَّت عَلَیهِ المَلائِکَهُ ، وبورِکَ لَهُ فی مَعیشَتِهِ ولَم یَنقُص مِن رِزقِهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ مِن بَیتِهِ یَطلُبُ عِلماً شَیَّعَهُ سَبعونَ ألفَ مَلَکٍ یَستَغفِرونَ لَهُ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ المَلائِکَهَ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطَلَبَهِ العِلمِ مِن شیعَتِنا. (3)
عنه علیه السلام :إنَّ طالِبَ العِلمِ لَیُشَیِّعُهُ سَبعونَ ألفَ مَلَکٍ مِن مُقَرَّبِی السَّماءِ. (4)
الإمام الباقر علیه السلام :ما مِن عَبدٍ یَغدو فی طَلَبِ العِلمِ أو یَروحُ إلاّ خاضَ الرَّحمَهَ ، وهَتَفَت بِهِ المَلائِکَهُ : مَرحَباً بِزائِرِاللّهِ ، وسَلَکَ مِنَ الجَنَّهِ مِثلَ ذلِکَ المَسلَکِ. (5)
ج تَکَفُّلُ الرِّزقِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ تَکَفَّلَ اللّهُ بِرِزقِهِ. (6)
.
1- .منیه المرید : ص 103 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 194 نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 184 ح 101 ؛ جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 45 عن أبی سعید الخدری ، کنزالعمّال : ج 10 ص 162 ح 28841 .
2- .الأمالی ، الطوسی : ص 182 ح 306 عن أبی قلابه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 170 ح 21 .
3- .الاختصاص : ص 234 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام زین العابدین عن أبیه علیهماالسلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 181 ح 69 .
4- .الخصال : ص 504 ح 1 عن الحسن بن الحسن عن أبیه ، بصائر الدرجات : ص 4 ح 7 عن الحسن بن الحسن بن علیّ علیهماالسلام ، عدّه الداعی : ص 71 نحوه .
5- .ثواب الأعمال : ص 160 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 5 ح 14 وفیه صدره إلی «خاض الرحمه» وکلاهما عن جابر بن یزید الجعفی ، بحارالأنوار : ج 1 ص 174 ح 39 .
6- .تاریخ بغداد : ج 3 ص 180 ، ، مسند الشهاب : ج 1 ص 244 ح 280 ، إتحاف الساده المتّقین : ج 1 ص 78 کلّها عن زیاد (بن الحارث) الصدائی ؛ الأمالی ، الشجری : ج 1 ص 60 ، کنزالعمّال : ج 10 ص 139 ح 28701 .
ص: 59
ج تعهّد شدن روزی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس به جستجوی دانش برخیزد ، فرشتگان بر وی سایه می اندازند و در معیشتش برکت حاصل می شود و از روزی او کم نمی گردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس در جستجوی دانش از خانه اش بیرون رود ، هفتاد هزار فرشته او را بدرقه می کنند و برایش آمرزش می طلبند .
امام علی علیه السلام :بی گمان ، فرشتگان ، بال هایشان را برای جویندگان دانش از میان پیروان ما ، فرو می گسترند .
امام علی علیه السلام :بی گمان ، هفتاد هزار فرشته مقرّب آسمانی ، جویای دانش را بدرقه می کنند .
امام باقر علیه السلام :هیچ بنده ای صبح یا شب در جستجوی دانش نمی رود ، مگر آن که غریق رحمت گردد و فرشتگان ندایش دهند : «آفرین به زائر خدا !» ، و از همان راه به بهشت درآید .
ج تعهّد شدنِ روزیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که دانش می جوید ، خداوند ، روزی اش را به عهده می گیرد .
.
ص: 60
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی قَد تَکَفَّلَ لِطالِبِ العِلمِ بِرِزقِهِ خاصَّهً عَمّا ضَمِنَهُ لِغَیرِهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَفَقَّهَ فی دینِ اللّهِ کَفاهُ اللّهُ هَمَّهُ ورَزَقَهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ. (2)
د استِغفارُ کُلِّ شَیءٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّهُ یَستَغفِرُ لِطالِبِ العِلمِ مَن فِی السَّماءِ ومَن فِی الأَرضِ حَتَّی الحوتُ فِی البَحرِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ طالِبَ العِلمِ لَیَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ حَتّی حیتانِ البَحرِ وهَوامِّ الأَرضِ وسِباعِ البَرِّ وأنعامِهِ، فَاطلُبُوا العِلمَ فَإِنَّهُ السَّبَبُ بَینَکُم وبَینَ اللّه عز و جل . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ المُجاهِدینَ وَالمُرابِطینَ وَالحُجّاجِ وَالعُمّارِ وَالمُعتَکِفینَ وَالمُجاوِرینَ ، وَاستَغفَرَت لَهُ الشَّجَرُ وَالرِّیاحُ وَالسَّحابُ وَالبِحارُ وَالنُّجومُ وَالنَّباتُ وکُلُّ شَیءٍ طَلَعَت عَلَیهِ الشَّمسُ. (5)
.
1- .منیه المرید : ص 160 ، الأنوار النعمانیّه : ج 3 ص 341 .
2- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 45 ، تاریخ بغداد : ج 3 ص 32 نحوه ، مسند أبی حنیفه : ص 20 وفیه «مهمّه» بدل «همّه» ، إتحاف الساده المتّقین : ج 1 ص 77 کلّها عن عبداللّه (بن الحرث) بن جزء الزبیدی ، کنزالعمّال : ج 10 ص 165 ح 28855 وراجع: منیه المرید : آداب المعلّم والمتعلّم : آداب اشترکا فیها : التوکّل علی اللّه تعالی والاعتماد علیه .
3- .الکافی : ج 1 ص 34 ح 1 عن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 387 ح 5834 عن الإمام علیّ علیه السلام فی وصیّته لابنه محمّد بن الحنفیّه وزاد فی آخره «حتّی الطّیر فی جوّ السّماء» ، الأمالی ، الصدوق : ص 116 ح 99 ، ثواب الأعمال: ص 159 ح 1 کلاهما عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 1 ص 164 ح 2 ؛ سنن أبی داود : ج 3 ص 317 ح 3641 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 81 ح 223 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 104 ح 348 .
4- .الأمالی ، المفید : ص 29 ح 1 عن محمّد بن جعفر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، الخصال : ص 523 ح 12 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه ، الأمالی ، الطوسی : ص 521 ح 1148 عن المجاشعی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 1 ص 172 ح 25 وراجع: إرشاد القلوب : ص 165 .
5- .إرشاد القلوب : ص 164 .
ص: 61
د آمرزش خواهی همه چیز
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بی گمان ، خداوند متعال ، روزی جویای دانش را به طور ویژه ، افزون بر آنچه برای دیگران تضمین کرده ، به عهده گرفته است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که در دین خدا تفقّه کند ، خداوند ، همّ و غمش را کفایت می کند و از آن جا که به حساب نمی آورد ، روزی اش می دهد .
د آمرزش خواهی همه چیزپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس که در آسمان و زمین است ، حتّی ماهیان دریا ، برای جویای دانش ، آمرزش می طلبند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه چیز ، حتّی ماهیان دریا و حشرات زمین و درندگان بیابان و چارپایان آن ، برای جویای دانش ، آمرزش می طلبند . پس دانش بجویید که آن ، رشته اتصال میان شما و خدای عز و جلاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزد خدا ، جویای دانش ، از جهادگران و مرزداران و حاجیان و عمره گزاران و معتکفان و مجاوران بیت اللّه ، برتر است و درختان و بادها و ابرها و دریاها و ستارگان و رستنی ها و هر آنچه خورشید بر آن می تابد ، برای وی آمرزش می طلبند .
.
ص: 62
عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثَهٌ یَستَغفِرُ لَهُمُ السَّماواتُ وَالأَرضُ وَالمَلائِکَهُ وَاللَّیلُ وَالنَّهارُ : العُلَماءُ وَالمُتَعَلِّمونَ وَالأَسخِیاءُ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :طالِبُ العِلمِ تَستَغفِرُ لَهُ المَلائِکَهُ وتَدعو لَهُ فِی السَّماءِ وَالأَرضِ. (2)
ه غُفرانُ الذُّنوبِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَنِ انتَقَلَ لِیَتَعَلَّمَ عِلماً غُفِرَ لَهُ قَبلَ أن یَخطُوَ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ طالِبَ العِلمِ إذا ماتَ غَفَرَ اللّهُ لَهُ ولِمَن حَضَرَ جَنازَتَهُ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ کانَ کَفّارَهً لِما مَضی. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَاانتَعَلَ عَبدٌ قَطُّ ولا تَخَفَّفَ ولا لَبِسَ ثَوباً لِیَغدُوَ فی طَلَبِ عِلمٍ إلاّ غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنوبَهُ حَیثُ یَخطو عَتَبَهَ بابِهِ. (6)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ حَرفاً مِنَ العِلمِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ البَتَّهَ. (7)
الإمام علیّ علیه السلام :کَم مِن مُؤمِنٍ یَخرُجُ مِن مَنزِلِهِ فی طَلَبِ العِلمِ فَلا یَرجِعُ إلاّ مَغفوراً ! (8)
و سُهولَهُ طَریقِ الجَنَّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما مِن رَجُلٍ یَسلُکُ طَریقاً یَطلُبُ فیهِ عِلماً إلاّ سَهَّلَ اللّهُ لَهُ بِهِ طَریقَ الجَنَّهِ. (9)
.
1- .إرشاد القلوب : ص 196 ؛ کنزالعمّال : ج 15 ص 842 ح 43346 نقلاً عن أبی الشیخ فی الثواب عن ابن عبّاس .
2- .الإرشاد : ج 1 ص 231 عن الحارث الأعور ، بحارالأنوار : ج 2 ص 44 ح 12 .
3- .الجامع الصغیر : ج 2 ص 582 ح 8535 عن الشیرازی عن عائشه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 158 ح 28816 .
4- .إرشاد القلوب : ص 164 .
5- .سنن الترمذی: ج 5 ص 29 ح 2648، سنن الدارمی: ج 1 ص 146 ح 567 کلاهما عن سِخْبره، کنزالعمّال: ج 10 ص 139 ح 28700 .
6- .المعجم الأوسط : ج 6 ص 37 ح 5722 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنزالعمّال : ج 10 ص 163 ح 28845 .
7- .کنزالعمّال : ج 10 ص 164 ح 28854 نقلاً عن الرافعی عن الإمام علیّ علیه السلام .
8- .روضه الواعظین : ص 15 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 179 ح 62 .
9- .سنن أبی داود : ج 3 ص 317 ح 3643 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 105 ح 350 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 165 ح 299 کلّها عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 148 ح 28754 .
ص: 63
ه آمرزش گناهان
و هموار شدن راه بهشت
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسمان ها و زمین و فرشتگان و شب و روز ، برای سه کس آمرزش می طلبند : دانشمندان ، دانشجویان و سخاوتمندان .
امام علی علیه السلام :فرشتگان ، برای جویای دانش ، آمرزش می طلبند و در آسمان و زمین ، برای وی دعا می کند .
ه آمرزش گناهانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که در پیِ آموختن دانش به راه افتد ، پیش از آن که گام بردارد ، آمرزیده شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه جویای دانش بمیرد ، خداوند ، او و هرکس را که در تشییع جنازه اش حاضر شود ، می آمرزد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس دانش را بجوید ، [کوشش او] کفّاره [گناهان ]گذشته اش باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای در پیِ دانشجویی ، نعلین به پا نکرد و کفش نپوشید و جامه بر تن ننمود ، جز آن که خداوند ، گناهانش را در همان درگاه خانه اش آمرزید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس حرفی از دانش آموخت ، بی گمان ، خداوند وی را آمرزید .
امام علی علیه السلام :بسی مؤمن که در جستجوی دانش از خانه اش بیرون شد و جز آمرزیده بازنگشت !
و هموار شدن راه بهشتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس راهی را در جستجوی دانش نپیمود ، مگر آن که خداوند ، راه بهشت را برایش هموار کرد .
.
ص: 64
عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَلَکَ طَریقاً یَطلُبُ فیهِ عِلماً سَلَکَ اللّهُ بِهِ طَریقاً إلَی الجَنَّهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أوحَی اللّهُ إلَیَّ أ نَّهُ مَن سَلَکَ مَسلَکاً یَطلُبُ فیهِ العِلمَ سَهَّلتُ لَهُ طَریقاً إلَی الجَنَّهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَلَکَ طَریقاً یَلتَمِسُ فیهِ عِلماً سَهَّلَ اللّهُ لَهُ بِهِ طَریقاً إلَی الجَنَّهِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن عَبدٍ یَخرُجُ یَطلُبُ عِلماً إلاّ وَضَعَت لَهُ المَلائِکَهُ أجنِحَتَها ، وسُلِکَ بِهِ طَریقٌ إلَی الجَنَّهِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ فی طَلَبِ العِلمِ کانَتِ الجَنَّهُ فی طَلَبِهِ ، ومَن کانَ فی طَلَبِ المَعصِیَهِ کانَتِ النّارُ فی طَلَبِهِ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَدا یُریدُ العِلمَ یَتَعَلَّمُهُ للّهِِ فَتَحَ اللّهُ لَهُ باباً إلَی الجَنَّهِ ، وفَرَشَت لَهُ المَلائِکَهُ أکنافَها ، وصَلَّت عَلَیهِ مَلائِکَهُ السَّماواتِ وحیتانُ البَحرِ. (6)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 34 ح 1 عن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام ، ثواب الأعمال : ص 159 ح 1 ، الأمالی ، الصدوق : ص 58 ح 9 کلاهما عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، مسند زید : ص 383 عن الإمام زین العابدین عن آبائه علیهم السلام ، بصائر الدرجات : ص 3 ح 2 عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام عنه صلی الله علیه و آله ، روضه الواعظین : ص 13 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 74 ح 56 ، بحارالأنوار: ج 1 ص 164 ح 2؛ مسند ابن حنبل: ج 8 ص 167 ح 21774 عن قیس بن کثیر، سنن أبیداود: ج 3 ص 317 ح 3641 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 48 ح 2682 کلاهما عن أبی الدرداء نحوه وراجع: جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 35 .
2- .بصائر الدرجات : ص 4 ح 6 عن جریر بن عبداللّه البجلی .
3- .صحیح مسلم : ج 4 ص 2074 ح 2699 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 28 ح 2646 کلاهما عن أبی هریره ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 81 ح 223 عن أبی الدرداء ، کنزالعمّال : ج 10 ص 139 ح 28699 ؛ منیه المرید : ص 104 .
4- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 34 عن أبی الدرداء .
5- .کنزالعمّال : ج 10 ص 162 ح 28842 نقلاً عن ابن النجّار عن ابن عمر .
6- .شُعب الإیمان : ج 2 ص 264 ح 1699 ، تاریخ دمشق : ج 38 ص 318 ح 7680 کلاهما عن أبی الدرداء ، کنزالعمّال : ج 10 ص 159 ح 28823 .
ص: 65
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس راهی را در جستجوی دانش بپیماید ، خداوند ، راهی به سوی بهشت برایش بگشاید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند به من وحی کرد : «بی گمان ، هرکس راهی را در جستجوی دانش بپیماید ، راهی را به سوی بهشت برایش هموار گردانم» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس راهی را در جستجوی دانش بپیماید ، خداوند ، راهی را به سوی بهشت برایش هموار می گرداند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای در جستجوی دانش بیرون نمی رود ، مگر آن که فرشتگان ، بال هایشان را برایش فرو می نهند و بدان ، راهی به سوی بهشت می پوید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که در پیِ دانش است ، بهشت در پیِ اوست و آن که در پیِ نافرمانی است ، دوزخ در پی اوست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که در پیِ فراگیری دانشی برای خدا باشد ، خداوند ، برایش دری به بهشت می گشاید و فرشتگان ، بال هایشان را گِرد او می گسترانند و فرشتگان آسمان ها و ماهیان دریا بر وی درود می فرستند .
.
ص: 66
عنه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ طَریقٌ ، وطَریقُ الجَنَّهِ العِلمُ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :النّاسُ یَعلَمونَ (2) فِی الدُّنیا عَلی قَدرِ مَنازِلِهِم فِی الجَنَّهِ. (3)
مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : لَیسَ إلَی اللّهِ تَعالی طَریقٌ یُسلَکُ إلاّ بِالعِلمِ ، وَالعِلمُ زَینُ المَرءِ فِی الدُّنیا وسِیاقُهُ إلَی الجَنَّهِ ، وبِهِ یَصِلُ إلی رِضوانِ اللّهِ تَعالی. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن مَشی فی طَلَبِ العِلمِ خُطوَتَینِ ، وجَلَسَ عِندَ العالِمِ ساعَتَینِ ، وسَمِعَ مِنَ المُعَلِّمِ کَلِمَتَینِ ، أوجَبَ اللّهُ لَهُ جَنَّتَینِ ؛ کَما قالَ اللّهُ : «وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ» (5) . (6)
عنه علیه السلام :مَجلِسُ العِلمِ رَوضَهُ الجَنَّهِ. (7)
.
1- .الفردوس : ج 3 ص 329 ح 4989 و ج 1 ص 204 ح 781 کلاهما عن ابن عمر ، کنزالعمّال : ج 10 ص 156 ح 28803 .
2- .کذا فی المصدر ویحتمل کونه تصحیفا من «یعملون» ، کما یشهد له ما فی الفردوس : «الناس یعملون الخیر علی قدر عقولهم» .
3- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 126 .
4- .مصباح الشریعه : ص 346 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 32 ح 25 وراجع: منیه المرید : المقدّمه فی فضل العلم .
5- .الرحمن : 46 .
6- .إرشاد القلوب : ص 195 .
7- .الدرّه الباهره : ص 21 ، المواعظ العددیّه : ص 61 .
ص: 67
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرچیز ، راهی دارد و راه بهشت ، دانش است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم در دنیا به اندازه منزلتشان در بهشت می دانند .
مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : راهی به سوی خدای متعال پیموده نمی شود ، جز با دانش ، و دانش ، زیور انسان در دنیا و سوق دادن او به بهشت است و بدان به خشنودی خدای متعال می رسد .
امام علی علیه السلام :هرکس دو گام در جستجوی دانش بردارد و دو ساعت نزد دانشمند بنشیند و دو کلمه از آموزگار بشنود ، خداوند ، دو بهشت را بر وی واجب می کند ، همان گونه که خدا فرموده است : «و برای آن که از مقام پروردگارش بهراسد ، دو بهشت است» .
امام علی علیه السلام :مجلس دانش ، باغ بهشت است .
.
ص: 68
الفصل الثالث : آداب التّعلّمأ ما یَنبَغی3 / 1الإِخلاصرسول اللّه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ للّهِِ عز و جل کَالغادی وَالرّائِحِ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ للّهِِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ المُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ للّهِِ عز و جل لَم یُصِب مِنهُ باباً إلاَّ ازدادَ فی نَفسِهِ ذُلاًّ ، ولِلنّاسِ تَواضُعاً ، وللّهِِ خَوفاً ، وفِی الدّینِ اجتِهاداً ، فَذلِکَ الَّذی یَنتَفِعُ بِالعِلمِ فَلیَتَعَلَّمهُ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فِی اللّهِ عز و جل مَعَ السَّمتِ الحَسَنِ وَالعَمَلِ الصّالِحِ ، جُزءٌ مِنَ النُّبُوَّهِ. (4)
.
1- .الفردوس : ج 2 ص 439 ح 3912 عن حسّان بن أبی سنان ، کنزالعمّال : ج 10 ص 143 ح 28728 .
2- .الجامع الصغیر : ج 2 ص 129 ح 5251 نقلاً عن الدیلمی فی الفردوس عن أنس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 143 ح 28727 .
3- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 3 ، إرشاد القلوب : ص 188 ، روضه الواعظین : ص 16 ، أعلام الدین : ص 80 وفیه «وفی اللّه » بدل «وللناس» ، مشکاه الأنوار : ص 238 ح 688 والثلاثه الأخیره عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار: ج 2 ص 34 ح 33 ؛ کنزالعمّال : ج 10 ص 260 ح 29384 .
4- .الفردوس : ج 2 ص 439 ح 3913 عن أنس .